αναλύσεις, κλινικές

Μορφολογικές, φυσικές, χημικές και βιολογικές εξετάσεις, που γίνονται σε ιστούς, εκκρίματα, απεκκρίματα ή παθολογικά προϊόντα του οργανισμού, με σκοπό να οδηγηθεί ο γιατρός στη σωστή διάγνωση, στον καθορισμό της βαρύτητας και στην παρακολούθηση της πορείας της νόσου (λέγονται και εργαστηριακές εξετάσεις). Οι συνηθέστερες κ.α. γίνονται στο αίμα και στα φυσιολογικά απεκκρίματα (ούρα και κόπρανα). Στο αίμα προσδιορίζονται οι τιμές, δηλαδή οι ποσότητες, μερικών ουσιών που φυσιολογικά υπάρχουν σε αυτό ή αναζητούνται άλλες που εμφανίζονται μόνο σε περίπτωση μιας νοσηρής κατάστασης, όπως επίσης εξετάζονται τυχόν μεταβολές, μορφολογικές ή ποσοτικές, των έμμορφων στοιχείων του. Από τις ουσίες που φυσιολογικά βρίσκονται στο αίμα, αλλά παρουσιάζουν σοβαρές ποσοτικές μεταβολές σε διάφορες αρρώστιες, αυτές που συνήθως μετριούνται είναι: η ουρία ή το μη πρωτεϊνικό άζωτο που αυξάνει στη νεφρική ανεπάρκεια· το σάκχαρο ή γλυκόζη, που είναι αυξημένο κυρίως στον σακχαρώδη διαβήτη· η χοληστερίνη, που βρίσκεται αυξημένη στους αρτηριοσκληρωτικούς, αλλά και σε άλλες παθήσεις· η χολερυθρίνη που αυξάνει στον ίκτερο από απόφραξη των χοληφόρων οδών ή από λοιμώδη ή άλλη πάθηση του ήπατος, καθώς και σε αρρώστιες όπου γίνεται καταστροφή ερυθρών αιμοσφαιρίων (αιμολυτικός ίκτερος). Άλλες ουσίες που μετριούνται στο αίμα είναι το νάτριο, το κάλιο, τα χλωριούχα, το ασβέστιο, ο φώσφορος κ.ά. Συχνά προσδιορίζεται η δραστικότητα διαφόρων ενζύμων, όπως οι τρανσαμινάσες, που αυξάνουν στην ηπατίτιδα και στο έμφραγμα του μυοκαρδίου, οι φωσφατάσες, η αμυλάση, η αλδολάση, η γαλακτική αφυδρογονάση κ.ά. Τα λευκώματα του ορού μετριούνται ποσοτικά αλλά και ποιοτικά· το τελευταίο γίνεται με ηλεκτροφορητική μέθοδο. Τα έμμορφα στοιχεία του αίματος εξετάζονται με ειδικές εξετάσεις, τις αιματολογικές. Σε αυτές γίνεται η μέτρηση του αριθμού των λευκών και ερυθρών αιμοσφαιρίων, καθώς και των αιμοπεταλίων κατά κυβικά χιλιοστά, του όγκου των ερυθρών αιμοσφαιρίων (αιματοκρίτης), του ποσού της αιμοσφαιρίνης, του εκατοστιαίου ποσοστού των τύπων λευκών αιμοσφαιρίων (λευκοκυτταρικός τύπος). Σε παθήσεις του αίματος (διάφορες αναιμίες, λευχαιμίες κλπ.) γίνονται άλλες, ειδικότερες αναλύσεις, και κυρίως εξέταση του μυελού των οστών. Αυτός λαμβάνεται με παρακέντηση οστού, συνήθως του στέρνου ή της λαγόνιας ακρολοφίας, επιστρώνεται σε αντικειμενοφόρο πλάκα και αναζητούνται μικροσκοπικά οι τυχόν σοβαρές μορφολογικές μεταβολές των αιμοσφαιρίων. Η πιο συνηθισμένη αιματολογική εξέταση είναι ο προσδιορισμός της ταχύτητας καθίζησης των ερυθρών αιμοσφαιρίων, που αυξάνει όμως σε μια μεγάλη ποικιλία νόσων. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως σε μια εγχείρηση ή σε ένα αιμορραγικό σύνδρομο, γίνονται εξετάσεις της πηκτικότητας του αίματος. Εκεί εξετάζονται η αντίσταση των τριχοειδών, ο χρόνος ροής και πήξης του αίματος, η συσταλτότητα του θρόμβου, ο χρόνος προθρομβίνης, η κατανάλωση προθρομβίνης, το ινοδογόνο και αναζητούνται οι διάφοροι παράγοντες πήξης, όταν πρόκειται για αρρώστιες διαταραχής της πηκτικότητας. Ο προσδιορισμός των ΑΒΟ και Rhesus ομάδων αίματος καθώς και οι εξετάσεις συμβατότητας αίματος είναι απαραίτητες για τις μεταγγίσεις και τη διάγνωση αιμολυτικών νόσων νεογνών από γονείς με ασυμβατότητα ομάδων αίματος. Βιολογικές ουσίες στο αίμα, όπως ορμόνες και βιταμίνες, προσδιορίζονται για τη διάγνωση ορισμένων νόσων. Μια άλλη μεγάλη ομάδα εξετάσεων του αίματος είναι οι ανοσοβιολογικέςορολογικές. Με αυτές ζητούμε να βρούμε στο αίμα του ασθενή αντισώματα για μικρόβια ή ιούς από τα οποία μπορεί να πάσχει ο ασθενής. Τέτοιες ορολογικές εξετάσεις είναι η Widal για τη διάγνωση του τυφοειδούς και των παρατύφων, η Wriht για τον μελιταίο, η ASO για τον ρευματικό πυρετό και άλλες στρεπτοκοκκικές νόσους, η Kahn, η ΤΡΙ για τη σύφιλη κ.ά. Στις περιπτώσεις αυτές τα αντισώματα του ορού ενώνονται με τα γνωστά αντιγόνα, π.χ. τα μικρόβια, και προκαλούν συγκόλληση ή κροκύδωση ή καθίζηση ή λύση αυτών. Μερικά όμως αντισώματα, όταν ενωθούν με τα αντίστοιχά τους αντιγόνα, δεν προκαλούν ορατή αντίδραση, οπότε εφαρμόζεται η μέθοδος της σύνδεσης (ή εκτροπής) του συμπληρώματος, όπως είναι η Βάσερμαν για τη σύφιλη και η Βάινμπεργκ για την εχινοκοκκίαση, και άλλες ανώνυμες σύνδεσης συμπληρώματος για αρρώστιες από ιούς, μύκητες, παράσιτα και διάφορα μικρόβια. Στα ούρα γίνονται η γενική και οι ειδικές εξετάσεις. Στη γενική εξέταση εξετάζονται το χρώμα (πρασινοκίτρινο στον ίκτερο, καστανοκόκκινο σε αιματουρία), το ειδικό βάρος (χαμηλό σε νεφρίτιδες), ανιχνεύονται και μετριούνται ποσοτικά ουσίες όπως το λεύκωμα, που αυξάνει σε ορισμένες νεφροπάθειες, το σάκχαρο, που εμφανίζεται στον διαβήτη και σπανιότερα σε άλλες αρρώστιες, η ουροχολίνη, σε παθήσεις του ήπατος ή του αίματος, οι χολοχρωστικές στον ίκτερο, η οξόνη στην οξέωση, η αιμοσφαιρίνη σε αιματουρίες και αιμοσφαιρινουρία κ.ά. Η γενική των ούρων συμπληρώνεται με μικροσκοπική εξέταση του ιζήματος που λαμβάνεται ύστερα από φυγοκέντρηση ή αυτόματο κατακάθισμα αν στα ούρα υπάρχουν πολλά έμμορφα στοιχεία. Με τον τρόπο αυτό βρίσκονται ερυθρά αιμοσφαίρια σε νεφρίτιδες, κυστίτιδες και σε τραυματισμούς των ουρητήρων από νεφρόλιθους, πυοσφαίρια σε ουρολοιμώξεις και φλεγμονές κύστης, ουρήθρας κλπ., κύλινδροι διαφόρων τύπων πολύ χαρακτηριστικοί νεφρίτιδας, κύτταρα επιθηλιακά, άλατα άμορφα αλλά και κρύσταλλοι, όπως οξαλικοί, ουρικοί, παράσιτα, μικρόβια. Με τις ειδικές εξετάσεις βρίσκουμε π.χ. μικρόβια παθογόνα (ουροκαλλιέργεια), μετράμε το ποσό και το είδος ορμονών για διάγνωση διαφόρων νόσων των ενδοκρινών αδένων, αλλά και για τη διάγνωση της εγκυμοσύνης. Με τη χημική και μικροσκοπική εξέταση των κοπράνων συλλέγονται πληροφορίες σχετικά με την πεπτική ικανότητα των διαφόρων ενζύμων του εντέρου, αναζητούνται παθολογικά στοιχεία (π.χ. αίμα), παράσιτα ή τα ωάριά τους κ.ά. Σε παθήσεις του πεπτικού συστήματος χρήσιμες πληροφορίες μπορούμε να πάρουμε από την ανάλυση του γαστρικού υγρού και της χολής, τα οποία λαμβάνονται με την εισαγωγή κατάλληλου καθετήρα από τις φυσικές οδούς και, μερικές φορές, προκαλώντας με κατάλληλα φάρμακα την αύξηση της έκκρισής τους. Στο γαστρικό υγρό ενδιαφέρει ιδιαίτερα η ποσότητα του υδροχλωρικού οξέος και, ενδεχομένως, η παρουσία αίματος. Άλλη ομάδα κ.α. σχετικά συχνής εφαρμογής είναι αυτές που γίνονται στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό, που λαμβάνεται με οσφυονωτιαία παρακέντηση: από τα χαρακτηριστικά του εγκεφαλονωτιαίου υγρού ενδιαφέρουν κυρίως η όψη, η τάση (που αυξάνει π.χ. στις μηνιγγίτιδες), η ποσότητα του λευκώματος και του σακχάρου, ο αριθμός και το ποιόν των κυττάρων· όλα αυτά τα στοιχεία ποικίλλουν χαρακτηριστικά στις διάφορες νόσους του κεντρικού νευρικού συστήματος και των μηνίγγων. Στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό είναι δυνατή η εκτέλεση ανοσοβιολογικών αντιδράσεων. Μεγάλης χρησιμότητας για την ακριβή διάγνωση μιας αρρώστιας και τη σωστή θεραπευτική αντιμετώπισή της είναι οι αναλύσεις παθολογικών προϊόντων του οργανισμού, όπως του πύου, του πλευρικού, περικαρδιακού και ασκιτικού υγρού του εκκρίματος συριγγίων και γενικά υλικών που προέρχονται από ιστούς που πάσχουν· σε όλες αυτές τις περιπτώσεις σκοπός των αναλύσεων είναι η εξακρίβωση της φλεγμονώδους ή μη φύσης του εξεταζόμενου δείγματος και η αναζήτηση εντός αυτού ειδικών κυττάρων ή μικροβίων. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι στα διάφορα υλικά που εξετάζονται για κλινικούς σκοπούς γίνονται αναλύσεις φυσικής, χημικής, ανοσιοβιολογικής και μορφολογικής φύσης· υπάρχει όμως και μια άλλη κατηγορία εξετάσεων στην οποία μπορούν να υποβληθούν όλα τα δείγματα που προαναφέρθηκαν: πρόκειται για την αναζήτηση παθογόνων μικροοργανισμών. Πρωτόζωα, μύκητες, μικρόβια και παθογόνοι ιοί μπορούν να αναγνωριστούν με μικροσκοπική εξέταση του προς ανάλυση υλικού, αφού αυτό υποβληθεί σε ειδικές βαφές, ώστε να γίνει περισσότερο εμφανής ο μικροοργανισμός που αναζητείται, και ακόμα είναι δυνατή η καλλιέργεια του δείγματος σε ειδικά θρεπτικά υλικά, κατάλληλα για την ανάπτυξη του μικροοργανισμού που αναζητείται, ή ακόμα μπορούμε να αποκαλύψουμε τον παθογόνο παράγοντα με εμβολιασμό του εξεταζόμενου υλικού σε πειραματόζωα, στα οποία θα εκδηλωθούν τυπικές κλινικές εικόνες. Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται κυρίως για το βακτηρίδιο του Κοχ και για ιούς. Αφού απομονωθεί με την καλλιέργεια ο παθογόνος μικροοργανισμός, είναι δυνατόν να δοκιμαστεί η ευαισθησία του προς τα διάφορα αντιβιοτικά και χημειοθεραπευτικά (δοκιμασία ευαισθησίας)· έτσι ο γιατρός, εκτός από την επιβεβαίωση της διάγνωσης, έχει χρησιμότατες πληροφορίες για τη θεραπευτική αγωγή που θα πρέπει να εφαρμοστεί. Περιστρεφόμενο στατόν σωληναρίων, που χρησιμοποιείται για την καλλιέργεια κυττάρων και ιστών (φωτ. Igda). Υπερφυγόκεντρος που χρησιμοποιείται ειδικά για την ανάλυση των πρωτεϊνών του πλάσματος (φωτ. Igda). Η καταμετρητική πλάκα του Τόμα είναι μια χοντρή γυάλινη πλάκα, που φέρει χαραγμένο ένα δικτυωτό από 21 οριζόντιες και 21 κάθετες γραμμές σε μια επιφάνεια 1 mm2. Η καταμέτρηση των αιμοσφαιρίων γίνεται σε πέντε μεγάλα τετράγωνα, που το καθένα τους περιλαμβάνει δεκαέξι μικρά τετραγωνίδια με όγκο ίσο προς 16/400 mm2. Ο αριθμός των αιμοσφαιρίων υπολογίζεται από τον μέσο όρο των μετρήσεων σε πέντε τετράγωνα, με βάση τον τύπο. Σχηματική παράσταση των φάσεων της αντίδρασης σύνδεσης συμπληρώματος, η οποία χρησιμοποιείται για την αποκάλυψη αντισωμάτων που δεν δίνουν ορατή αντίδραση κατά την ένωσή τους με τα αντίστοιχά τους αντιγόνα. Το συμπλήρωμα είναι μια φυσική σφαιρίνη (ομάδα σφαιρινών) του ορού του αίματος ανθρώπου και ζώων, που παίρνει ενεργό μέρος, δηλαδή συνδέεται σε κάθε αντίδραση αντισώματος-αντιγόνου. Καταστρέφεται στους 56°C και υπάρχει σε αφθονία στον ορό του ινδοχοίρου. Εάν στον ορό που εξετάζεται υπάρχουν αντισώματα προς ένα γνωστό αντιγόνο, θα ενωθούν και θα συνδέσουν το συμπλήρωμα. Τη σύνδεση, δηλαδή την κατανάλωση του συμπληρώματος, θα την αντιληφθούμε εάν προσθέσουμε στη συνέχεια ένα αιμολυτικό σύστημα, δηλαδή μείγμα ερυθρών αιμοσφαιρίων και αιμολυτικών αντισωμάτων. Δεν θα γίνει η αιμόλυση η οποία αναμένεται επειδή δεν υπάρχει ελεύθερο συμπλήρωμα. Αντίθετα, εάν στον ορό δεν υπάρχουν τα αντισώματα τα οποία ζητούνται, θα παραμείνει ελεύθερο το συμπλήρωμα και θα γίνει η αιμόλυση στο αιμολυτικό σύστημα.